GIAI THOẠI NGUYỄN KHUYẾN

BẢO MỘT ĐÀNG, QUÀNG MỘT NẺO


Đó là khoảng năm 1908, trước tết Nguyên Đán mấy hôm. Một học trò cũ đến thăm cụ Tam Nguyên. Sau khi ân cần hỏi thăm gia đình, sức khoẻ, Cụ mới hỏi đến nghề nghiệp và công việc làm ăn. Khách lễ phép thưa:

- Mười năm trước con đã có phúc đến ăn mày cửa Thầy được ít chữ nghĩa. Nhưng rồi thời thế đổi thay, vì sinh kế con phải xoay sang đường tân học. Nay con đang làm thông sự tại tòa sứ một tỉnh miền trong.

Cụ Tam lắng nghe chăm chú, khách tiếp:

- Thưa Thầy, bấy lâu xa cách, nay được về nghỉ tết, con ghé thăm Thầy... Lòng thành, con có chút quà mọn biếu Thầy gọi là chúc tết, xin Thầy nhận cho. Anh ta đặt gói quà lên sập.

- Anh lại có quà cho ta nữa ư? Cảm ơn anh, thầy xin...

Cụ đưa tay rờ rẫm bên phải, không thấy. Khách thưa:

- Thưa Thầy bên này kia ạ!

Cụ đưa tay bên trái, lại cũng không thấy. Khách đẩy gói quà tận tay cụ. Bỗng cụ bật cười, nói mà như đọc:

- Hay thật là hay đáo để! Bảo một đàng, quàng một nẻo!

Thầy trò cùng cười. Nhưng bỗng nhiên người học trò im bặt, sượng sùng vì chợt hiểu, câu nói hồn nhiên kia không phải cụ chỉ có ý đùa về sự mù lòa, lẩm cẩm, mà còn hàm ý: Thầy dạy anh một đàng, nay anh quàng một nẻo, anh đi làm việc cho Tây.

Trầm ngâm một lát, Cụ tiếp, giọng xa xôi, buồn bã:

- Thôi thế thì thôi cũng được! Phi đằng nọ, tắc đằng kia!

Khách lặng người vì cảm động. Anh ta hiểu nỗi lòng ngao ngán của Thầy trước thế cuộc, cũng như thái độ khoan dung nhân hậu của Thầy.

Chắc hẳn, anh ta sẽ không bao giờ quên lời nói tự nhiên mà thành câu đối thâm trầm này:

- Hay thật là hay đáo để! Bảo một đàng, quàng một nẻo!
- Thôi thế thì thôi cũng được! Phi đằng nọ, tắc đằng kia!
-----

Xem câu đối

Tục xưa, hàng năm cứ đến rằm tháng Chạp thì các thày đồ đã bắt đầu cho học trò nghỉ Tết Nguyên đán. Còn trong dân gian thì ngày 23 tháng Chạp thường ăn Tết ông Táo rất to, ở nhiều nơi Tết Nguyên đán hầu nhưcũng bắt đầu luôn từ đấy.

Vào năm Nguyễn Khuyến đang làm gia sư cho Hoàng Cao Khải, tới ngày rằm tháng Chạp năm ấy, ông cũng xin nghỉ về quê nhà ăn tết.

Sau khi Nguyễn Khuyến về quê rồi, Hoàng Cao Khải nhân có việc quan phải qua Hà Nam, bèn nhắn cho Nguyễn Khuyến biết là sẽ ghé thăm ông.

Hôm đó, đúng 23 tháng Chạp, Tết ông Táo, Nguyễn Khuyến sai người trồng một cây nêu cao, trên treo một chiếc đèn lồng và một vế đối như sau:

Kiết kiết can mao, tiết đáo, kinh thiên phù nhật nguyệt
Nghĩa là: Chót vót cờ mao, đến Tết, chống trời phò nhật nguyệt.

Câu này nghĩa đen nói về cây nêu cao có treo đèn, nhưng nghĩa bóng là tỏ chí khí của nhà thơ. Vế đối lơ lửng này cốt để nhử Hoàng Cao Khải vào tròng...

Quả nhiên khi Hoàng Cao Khải tới, đọc vế đối ở cây nêu thì tấm tắc khen hay, nhưng thấy chỉ có một vế thì thắc mắc lắm, cứ nằn nì đòi Nguyễn Khuyến viết nốt vế thứ hai.

Chỉ đợi có thế, Nguyễn Khuyến bèn dẫn Hoàng Cao Khải vào trong bếp nhà mình, ở đó cạnh mấy cỗ đầu rau mới nặn, viên Kinh lược sứ Bắc kỳ đọc thấy vế đối lại như sau:

Mang mang khối thổ, thời lai, tảo địa tác quân vương.
Nghĩa là:Ù lì khối đất, gặp thời, quét rác cũng làm vua

Câu này nghĩa đen chỉ là nói mấy ông đầu rau nặn bằng đất (vua bếp). Nhưng ý tứ sâu xa là bảo Hoàng Cao Khải chỉ là đồ nặn bằng đất thịt, chẳng qua gặp thời thì nên đó thôi.

Hoàng Cao Khải vì tò mò muốn xem vế đối mà phải chui vào bếp, đã bực, lúc ngẫm vế đối có ý xỏ xiên như thế thì càng bực hơn; nhưng cũng đành cười nhạt cho qua chuyện vì không thể trách tội Nguyễn Khuyến được.
-----